GÖKTÜRKLER BİLGE KAĞAN VE KÜLTİGİN

Şimdi yeni bir kavga patlak vermiş. İLTERİŞ ve kapağan kağanların oğulları taht yüzünden bir birlerine düşmüşlerdi. Bu silahlı mücadeleyi İLTERİŞİN oğulları kazandı büyükleri Mergen. Bilge kağan ÜNVANI ile tahta geçti. Kardeşi kültigin ÜNVANI ile baş kumandanlık vazifesini üzerine aldı bilge TONYUKUK İse baş vezir idi. Bu üçlüden fazlasıyla huylanan Çinliler eski taktiklerine baş vurarak kargaşalık çıkarmak istediler. Muvaffak olamayınca 300 bin kişilik büyük bir orduyla ÖTÜKEN yakınlarına yakınların a kadar vardılar. Fakat yılda üç yüz bin kadar ipek vermeyi kabul etmek zorunda kalarak geri çekildiler.
BİLGE TONYUKUK’un 725yılında ki ölümü devlet için büyük bir kayıptı. Onun ölümünden önce orhun harfleriyle diktirdiği anıt Türk tarihi ve dili bakımından çok önemlidir. Bunu yapmakla bilge TONYUKUK ayni zamanda ilk Türk tarihçesi olmak sıfat ve şerefini de kazanmıştır. Kültigin ise Türk birliği uğrunda hayatı boyunca çalışmış ve didinmiş. Çinliler Araplar ve baş kaldıran Türk boylarıyla çarpışmış sonunda ayni gaye için 731 yılında Dokuz oğuzlarla yapılan bir savaşta ölmüştü. Ağabeyi bilge kağan kardeşi KÜLTİGİN’in akıbetine O kadar üzülmüştü ki 732 Yılında onun adına diktirdiği anıtta bu üzüntüsünü ifade etmekte kendini alamamıştır. 734 Yılında vezirlerinden birinin tarafından zehirlenerek öldürülen bilge kağan içinde 735 tarihinde bir anıt diktirmiştir. Orhun abideleri dediğimiz bu anıtların hepsi Türk tarihi için olduğu kadar edebi dilimiz bakımında da önem taşımaktadırlar.
GÖKTÜRK İMPARATORLUĞUNUN SONU.
Bilge kağandan sonra Türkeli Arapların da saldırısına uğrayarak karıştı ve birlik yeniden bozuldu. Doğu kağanlığına bağlı TÜRGİŞ kağanı Araplara karşı koymaya çalışırken ölünce kargaşalık iyice büyüdü. Bilge kağanın oğlu İÇEN kağan 734’ten 739’a kadar gurumu biraz düzeltir gibi oldu. Fakat ondan sonra 745 Yılına kadar altı yılda beş kağan değişti. 742’de isyana başlayan Dokuz Oğuz BASMIL ve Karluklar sonunda gök Türk hanedanını devirerek Dokuz oğuz on Uygur hakimiyeti başladı.
Bununla beraber GökTürk hakimiyeti batıda hazar kağanlığın da devam ediyordu. Ancak Araplarla savaşmakta olan bu kağanlığın Doğuda olup bitenlerle ilgilenecek halleri yoktu. Arapların Kafkasları aşarak ülkelerine girmelerine karşılık hazarların zaman zaman ta Musul yakınlarına kadar vardıkları vakidir. Hatta 730’da Erdebil meydan savaşında Arap ordusunu kumandanları ile birlikte yok edecek kadar büyük zaferler kazanmışlarsa da Arapların bitmek tükenmek bilmeyen saldırıları karşısında geri çekilmek zorunda kalmışlardı.